Inleiding  4/8

Bachs cantates en het Lutherse kerkjaar

Bachs cantates ontstonden overwegend, maar niet uitsluitend, als bijdragen aan kerkdiensten in het kader van het Lutherse kerkjaar. In aansluiting op een rooms-katholieke traditie koos Luther voor elke zondag en sommige kerkelijke feestdagen twee bijbelteksten: een brieffragment en een fragment uit een evangelie. Deze bijbelfragmenten noemt men ‘perikopen’. Perikopen worden gebundeld in een lectionarium, een liturgisch boek dat voor een deel de inhoud van een kerkdienst bepaalt. Meestal liggen de perikopen op de een of andere manier ten grondslag aan de teksten van de cantates die voor de betreffende zon en feestdagen zijn geschreven.

In dit lectionarium vind je de perikopen voor het Lutherse kerkjaar waarover Bach beschikte.⁷ Voor de perikopen gebruikte ik NBV21, de nieuwe bijbelvertaling voor de 21e eeuw: zie bijv. debijbel.nl.⁸ NBV21 wijkt inhoudelijk soms af van Luthers bijbelvertaling die Bach gebruikte. Ik heb geen voorbeelden gevonden waar mij dit stoorde.

De wijze waarop Luther de rooms-katholieke mis hervormde was geworteld in zijn opvatting dat het woord van God pas tot leven komt wanneer een mens het verkondigt in een taal die de mensen die zijn bijeengekomen verstaan. In tegenstelling tot hervormers zoals Calvijn of Zwingli, die muziek met grote argwaan beschouwden, was Luther van mening dat muziek Gods woord dicht naderde en sterk kon bijdragen aan de liturgie. Hij was zelf componist van een collectie liederen. Overigens was Luther een man van grote tegenstellingen. Aan het eind van zijn leven maakte de strijd tussen religies een rabiate jodenhater van hem.

Luthers geloofsopvatting bood een gunstige context voor het gebruik van muziek tijdens de kerkdiensten en droeg zo bij aan een rijke ontwikkeling van die muziek zelf. Volgens sommigen: zonder Luther geen Bach.⁹ Dit gold zeker voor cantates, waarin uiteindelijk de tekst—hetzij uit de bijbel, hetzij reflecties daarop in de vorm van koraal, recitatief of aria,—ook inhoudelijk aan een kerkdienst bijdroegen.

In Bachs tijd varieerde de agenda van een lutherse kerkdienst per regio en per tijdstip.¹⁰ In Leipzig waren er op zondagen twee kerkdiensten: een mis, vanaf zeven uur ’s ochtends, en de vespers, vanaf half twee ’s middags. Tijdens de mis, die ongeveer drie uur duurde, werd het eerste deel van een cantate voor de preek uitgevoerd en het tweede deel bij de uitreiking van brood en wijn. Tijdens de vespers werd de cantate uit de mis herhaald. In de vastentijd, de veertig dagen ter voorbereiding van Pasen, werd geen cantate uitgevoerd.¹¹

Bachs cantates moeten sterk aan mis en vespers hebben bijgedragen. Het zijn in essentie muzikale preken, die qua zeggingskracht niet onderdoen voor opera. Sommige kerkgangers zullen zijn cantates meer hebben gezegd dan het alleen gesproken woord.